Δέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν, Paulo Freire

• Διδάσκουμε, δυστυχώς, στους γόνους μας την ευπιστία και την προσαρμογή στην κουλτούρα της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης, απαιτώντας να είναι πειθήνιοι και παθητικοί.
• Ο εκπαιδευτικός α) δεν αποστηθίζει πληροφορίες για να τις μεταδώσει στους μαθητές αλλά λειτουργεί ως πληροφορημένο υποκείμενο που βρίσκεται πρόσωπο με πρόσωπο με άλλα πληροφορημένα υποκείμενα, χωρίς να κάνει διάκριση γνωστικού περιεχομένου από το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο. Καθώς οι επιστήμες δεν είναι ξεκομμένες από τη ζωή δεν περιχαρακώνεται σ’ ένα ιδιαίτερο γνωστικό αντικείμενο. β) «φωτίζει» και διαλέγεται με τους μαθητές του, εμβαθύνοντας στα ζητήματα εξουσίας, δε σωπαίνει στην κοινωνική διαμάχη που υπάρχει έξω από το σχολείο. Εκδηλώνει την πολιτική του στάση, δεν παραμένει ουδέτερος: δείχνει σεβασμό στα αντίπαλα επιχειρήματα, τοποθετείται ξεκάθαρα απέναντι τους, παίρνει σαφή θέση σε κοινωνικά θέματα, κάνει ηθικές επιλογές και αντιστέκεται στην απανθρωποίηση της αντικειμενικής πραγματικότητας. γ) δραστη-ριοποιείται γεμάτος ελπίδα για το μετασχηματισμό του κόσμου διεκδικώντας ενεργό ρόλο στην κοινωνία. Συμμετέχει σε κοινωνικοπολιτικούς αγώνες διαφόρων επιπέδων για το μετασχηματισμό της κοινωνίας (συνδικάτα, κινήματα, κ.α.). δ) επιτρέπει την ελευθερία που εκδηλώνουν οι μαθητέςαλληλεγγύη, ελευθερία, σεβασμός της διαφοράς, ώστε όλοι να κάνουν το ίδιο. ε) αξιοποιεί τη γνώση και τη ζωντανή εμπειρία της καθημερινότητας των μαθητών και της τοπικής κοινωνίας, ώστε το σχολείο να γίνει κέντρο της λαϊκής κουλτούρας. Προσεγγίζει τη γνώση με τα κατάλληλα εργαλεία, τεχνικές. Όταν μάθει την κουλτούρα, την κοσμοθεωρία, τους φόβους των μαθητών μιλά απλά, όχι απλοϊκά.
• Η γλώσσα δεν είναι απλά ένα μέσο επιβίωσης των λαϊκών τάξεων, αλλά μέσο αγώνα απέναντι στις μορφές της πολιτισμικής κυριαρχίας των ελίτ. Το σχολείο δεν αποτελεί μοχλό για την αλλαγή της πραγματικότητας αλλά μπορεί να συμβάλλει προς αυτήν την κα-τεύθυνση.
• Τριτοκοσμοποίηση του κέντρου των πόλεων διατήρηση του στάτους κβο- υψηλά επίπεδα φτώχειας και αναλφαβητισμού, ανθρώπινη εκμετάλλευση, άστεγοι, εξαθλίωση, εσκεμμένη φθορά των υποδομών των σχολείων. Πρέπει να επαναπροσδιοριστεί η εκπαιδευτική ατζέντα με βάση των ανταγωνισμό και την ιδιωτικοποίηση των σχολείων.
• Τα δημόσια σχολεία είναι αναπόσπαστο μέρος της δομής κάθε δημοκρατικής κοινωνίας. Όταν αποφεύγει η κοινωνία ν’ αναλάβει τις δημόσιες ευθύνες της, τότε βρίσκεται σε κρίση. Υπάρχει η λογική ότι το ιδιωτικό ισοδυναμεί με το καλό. Θα σκεφτόταν κανείς την ιδιωτικοποίηση του Πενταγώνου; Όχι, γιατί θεωρείται εθνική προτεραιότητα. Αντί λοιπόν να διαλύουμε τη δημόσια εκπαίδευση ας την κάνουμε εθνική προτεραιότητα. Θα ιδρύαμε ένα ιδιωτικό Πεντάγωνο για να βελτιώσουμε την εθνική Άμυνα; Γιατί λοιπόν να εξισώσουμε την ιδεο-λογία της ελεύθερης αγοράς με τη δημοκρατία;
• Το χαμηλό κοινωνικό κύρος των λαϊκών τάξεων δεν έχει προκαθοριστεί από τη μοίρα ή το θεό, αλλά από το οικονομικοπολιτικό περιβάλλον της κοινωνίας όπου ζουν. Πρέπει λοιπόν να βγουν από την απάθεια, από την παραίτηση, από τη ζωή. Πρέπει να μορφωθούν, να κοιτάξουν τον εαυτό τους ως άτομα που ζουν και παράγουν σε μια συγκεκριμένη κοινωνία.
• Η διαλογική μέθοδος (μοιράζομαι εμπειρίες) το μόνο που καταφέρνει είναι να βοηθά τον καταπιεσμένο να νιώθει καλά για την καταπίεσή του. Χρειάζεται ιδεολογική ανάλυση, στοχασμός, πολιτική πράξη. Στόχος είναι η διάλυση των δομών και των μηχανισμών της καταπί-εσης.
• Ο αναλφαβητισμός είναι μια αναπηρία: αποκλείει τους αγράμματους να περιδιαβούν τον κύκλο των σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στη γλώσσα, στη σκέψη και στην πραγματικότητα. Η γραφή είναι το μέσο για την κατανόηση αυτών των σχέσεων. Η ικανότητα της γραφής είναι η ικανότητα να διαβάσουμε τον κόσμο ώστε να μπορούμε να ξανασκεφτούμε πάνω στην αρχική ανάγνωση. Είναι βέβαια πολύπλοκη, καθώς απαιτεί κάτι παραπάνω από το να γράφουμε χωρίς να σκεφτόμαστε.
• Τολμάμε να διδάξουμε με θάρρος, με αγάπη: να πούμε επιστημονικά ό,τι μελετάμε με συναίσθημα, με πάθος, με επιθυμίες, με φόβο, με αμφιβολίες, με κριτική σκέψη.
• Η διδασκαλία είναι ένα επάγγελμα με την έννοια της ανάληψης της ευθύνης των απαιτήσεων ενός επαγγέλματος. Δεν ταυτίζεται με το έργο του γονιού. Η κοινωνία αναθέτει στους δασκάλους να αμβλύνουν όλα τα δεινά της κοινωνίας.
• Είναι συχνό λάθος ν’ αξιολογούμε τους μαθητές όχι για να βελτιώσουμε την πρακτική μαςκ αλλά για να τους τιμωρήσουμε. Δυστυχώς θέλουν να αξιολογήσουν και το δάσκαλο για να τον τιμωρήσουν κι όχι για να τον εκπαιδεύσουν. Οι δάσκαλοι δείχνουν μια παθητική συμπεριφορά. Εξοικειώνονται με τις οδηγίες των πακέτων διδασκαλίας περιορίζοντας τη δυνατότητα να δημιουργήσουν. Με το να «απα-γορεύεται στους δασκάλους να υπάρχουν» διατηρείται στα σχολεία το status quo όσων ονειρεύονται να το διατηρήσουν. Πρέπει να εκδηλώνονται οι θεμελιώδεις στόχοι για παιδεία, υγεία, πολιτισμό, κοινωνικά προγράμματα. Δεν υπάρχουν τεχνικά και αποτελεσματικά επι-χειρήματα που να μην είναι ιδεολογικά.. κοινωνική μας λοιπόν και πολιτική μας ευθύνη είναι όχι ν’ αναλάβουμε το ρόλο της πολιτείας, αφήνοντάς την να κοιμάται ήσυχη, αλλά να κινητοποιούμαστε, να οργανωνόμαστε, ώστε να μπορούμε να την ελέγχουμε αν εκπληρώ-νει ή όχι το συνταγματικό της καθήκον.
• Δεν έχω το δικαίωμα να εκθέτω το όραμά μου για να ξεπληρώσω ένα χρέος που είναι δικό μου και μόνο δικό μου. Η ευγνωμοσύνη δεν μπορεί να αναμιχθεί με το δημόσιο συμφέρον. Ψηφίζω κάποιον σημαίνει τον βοηθάω να εκλεγεί, του αναθέτω δηλαδή, τη δυνατότητα ν’ αγωνιστεί για ένα όραμα.
• Η έννοια των μεγάλων έργων εξαρτάται από την επικρατούσα ιδεολογία. Σε μεγάλο βαθμό δεν ανταποκρίνονται στις βασικές ανάγκες των λαϊκών τάξεων αλλά των ανώτερων. Προτεραιότητα της προοδευτικής διοίκησης είναι να χορηγήσει κονδύλια για τις πραγματικές ανάγκες του εξαθλιωμένου πληθυσμού. Πολλά μέλη των λαϊκών τάξεων χαρακτηρίζουν μεγάλα έργα αυτά που έτσι χαρακτηρίζει η άρχουσα τάξη.
• Από τη στιγμή που η Δεξιά υπάρχει, τα προοδευτικά ή αριστερά πολιτικά κόμματα δεν πρέπει να ξεγελαστούν από το επιχείρημα ότι οι ιδεολογίες έχουν εξαφανιστεί και επομένως ο πολιτικός τους αγώ-νας είναι μια άοσμη και άχρωμη διαμάχη. Το λάθος των αριστερών είναι η απόλυτη πίστη στις πεποιθήσεις τους, που τους έκανε σχολαστικούς, αυταρχικούς, αλαζόνες, εχθρούς της δημοκρατίας. Έδωσε έτσι στην άρχουσα τάξη το καλύτερο μέσο για να εφαρμόσει και να διατηρήσει τη δικτατορία της τάξης της. Είναι λάθος να καθιστούν τη δημόσια διοίκηση ένα καθαρά τεχνικό ζήτημα, αποκομμένη από την ιδεολογία και την πολιτική. Η άρχουσα τάξη προπαγάνδισε τη δημιουργία του τέλους των ιδεολογιών.
• Μελετώ σημαίνει ανακαλύπτω. Αποκτώ μια πιο σαφή κατάκτηση του αντικειμένου. Αυτό απαιτεί τη χρήση εργαλείων, όπως λεξικά, εγκυκλοπαίδειες ,κ.α. Απαραίτητα βέβαια θεωρούνται το διάβασμα και η μελέτη. Αυτό το απαιτητικό καθήκον, που είναι δικαίωμα τόσο του μαθητή όσο και του δασκάλου , προϋποθέτει τη δυνατότητα πρόσβασης σε τέτοιες πηγές. Καθήκον των σχολείων είναι να κάνουν διαθέσιμα αυτά τα μέσα (βιβλιοθήκες, βολικά ωράρια, κ.α.).
• Υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στο επίπεδο του περιεχομεένου ενός βιβλίου και των ικανοτήτων του αναγνώστη. Όταν η διαφορά είναι μεγάλη είναι μάταιη και η προσπάθεια κατανόησης. Είναι λάθος να διαχωρίζουμε την ανάγνωση από τη γραφή. Όσα διδάσκουμε και άρα έχουμε μελετήσει, προυποθέτουν όχι μόνο να διαβάζουμε κείμενα, αλλά να κρατάμε σημειώσεις και παρατηρήσεις για τα βιβλία, συγγράφοντας μικρά κείμενα. Είναι στενή η σχέση της ανάγνωσης, της γραφής και της σκέψης. Όποιος δε γράφει δεν μπορεί ποτέ να γράψει, όπως και όποιος δεν κολυμπά δεν μπορεί ποτέ να κολυμπήσει.
• Απαραίτητο για τον αγώνα των δασκάλων είναι να μάθουμε για την αξιοπρέπεια και τη σπουδαιότητα της αποστολής μας. Είναι ανάγκη να είμαστε ικανοί να αγωνιζόμαστε όλο και πιο αποτελεσματικά για τα δικαιώματά μας, να νιώθουμε επαρκείς, να είμαστε σίγουροι για την πολιτική και κοινωνική σκοπιμότητα της αποστολής μας. Ο χαμηλός μισθός δεν εξαρτάται μόνο από την οικονομική κατάσταση του κράτους αλλά κυρίως από την ιεράρχηση και προ-τεραιότητα των δαπανών και την αντιμετώπιση των δημοσίων εξό-δων. Όσο πιο νωρίς η κοινωνία αναγνωρίσει την αναγκαιότητα του επαγγέλματός μας τόσο περισσότερο θα μας υποστηρίξει. Πρέπει να διεκδικήσουμε να έχουμε λόγο ως επαγγελματίες, μέσα από αποτελεσματικά οργανωμένο πολιτικό αγώνα ( συνδικάτα, κόμματα). Αν δεν υπάρχουν χρήματα για έναν τομέα, η αιτία βρίσκεται μονάχα στην πολιτική των δαπανών. Πρέπει το επάγγελμά μας ν’ αντιμε-τωπιστεί με σεβασμό, ώστε η κοινωνία ν’ αρχίσει να απαιτεί από τους δασκάλους να ασκούν το καθήκον τους αποτελεσματικά. Η κοινωνία δεν μπορεί να μετασχηματιστεί χωρίς την εκπαίδευση.
• Ο αυταρχισμός οδηγεί κάποτε σε τακτικές ανυπακοής. Συχνότερα όμως σε απάθεια, υπέρμετρη υπακοή, άκριτη συμμόρφωση, έλλειψη αντίστασης στον αυταρχικό λόγο, στην παραίτηση και το φόβο της ελευθερίας. Ανεκτικότητα, απ’ την άλλη, δε σημαίνει συναίνεση στο μη ανεκτό, στη συγκάλυψη της επιθετικότητας αλλά συνύπαρξη με το διαφορετικό. Προϋποθέτει σεβασμό, πειθαρχία και ηθικές αρχές. Οι μαθητές δε θέλουν κλίμα απειθαρχίας στο σχολείο, είναι όμως α-πόλυτα αντίθετοι σε κάθε αυθαίρετη απόφαση. Θέλουν μια δημοκρα-τική σχέση αμοιβαίου σεβασμού. Η έλλειψη πειθαρχίας στην τάξη δυναμώνει το φόβο απέναντι στην ελευθερία. Ως εκπαιδευτικοί δεν μπορούμε να αποποιηθούμε την ευθύνη για το θεμελιώδες ζήτημα της δημοκρατίας. Η αναποφασιστικότητα φανερώνει έλλειψη αυτοπεποίθησης, που είναι απαραίτητη για όποιον έχει αναλάβει τη διοίκηση μιας τάξης, ενός ιδρύματος, ενός κράτους. Απαιτεί όμως επιστημονική κατάρτιση, πολιτική σαφήνεια και ηθική ακεραιότητα. Και τα δυο είδη λόγου, και το υπερβολικά ελεγχόμενο και απειθάρ-χητο, συμβάλλουν στη διατήρηση του status quo. Η δημοκρατία απαιτεί αγώνα. Τα δεσμά που μας εμποδίζουν να βιώσουμε τη δημοκρατία δε σπάνε από μια καθωσπρέπει υπομονή, αλλά από το λαό, που είναι κινητοποιημένος, οργανωμένος, συνειδητά κριτικός.
• Η επιθυμία είναι βασικότατη, δεν αρκεί όμως. Απαραίτητο είναι να γνωρίζουμε πώς να θέλουμε. Αυτό σημαίνει ν’ αγωνιζόμαστε πολιτικά με τακτικές κατάλληλες για τα στρατηγικά μας οράματα. Τα προοδευτικά κόμματα δεν έχουν πολλές επιλογές: ή θα αναδημιουργήσουν τον εαυτό τους μέσα από το ριζοσπαστισμό των ονείρων τους ή θα αφανιστούν.
• Ένα από τα βασικότερα λάθη των εκπαιδευτικών είναι ότι έχουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους, με αποτέλεσμα να πληγώνονται από τη συμπεριφορά των μαθητών τους. Δεν παραδέχονται ότι κάποιος μπορεί να τους αμφισβητήσει.
• Το σχολείο αποδέχεται μόνο την επίσημη, καλοδιατυπωμένη γλώσσα. Οι μαθητές πρέπει να τη μάθουν για να μειώσουν τις δυσκολίες στον αγώνα της επιβίωσής τους και για να αποκτήσουν ένα βασικό εργαλείο στον αγώνα κατά της αδικίας και των διακρίσεων εις βά-ρος τους.